Byggðastofnun starfar eftir lögum nr. 106/1999 og heyrir undir innviðaráðuneytið. Ráðherra skipar sjö manna stjórn til eins árs í senn. Hlutverk Byggðastofnunar er að vinna að eflingu byggða og atvinnulífs í landsbyggðunum. Skrifstofa stofnunarinnar er á Sauðárkróki.

Úttektir og greiningar
Byggðastofnun heldur úti þjónustukorti sem sýnir aðgengi landsmanna að almennri þjónustu hins opinbera og einkaaðila í þeim tilgangi að bæta yfirsýn og skapa grundvöll fyrir aðgerðir sem miða að því að tryggja íbúum þjónustu og jafna kostnað. Stofnunin hefur látið gera þjónustukannanir í öllum landshlutum til að kanna hvert og hversu oft íbúar sækja margvíslega þjónustu. Stofnunin vinnur skýrslur um búsetuáform íbúa á Íslandi, allt frá dreifbýli og minni bæjum að höfuðborgarsvæðinu. Mælaborð Byggðastofnunar er hluti af metnaðarfullum áformum hennar í stafrænni vegferð og sýnir á aðgengilegan hátt, m.a. fasteignagjöld, atvinnutekjur og orkukostnað heimila. Mælaborðunum er ætlað að gefa einfalt og fljótlegt yfirlit yfir ýmis byggðatengd gögn.

Byggðaáætlun
Byggðastofnun fylgist með þróun byggðar í landinu, rannsakar forsendur byggðaþróunar og leggur fram tillögur um aðgerðir. Stofnunin vinnur að stefnumótandi byggðaáætlun fyrir landið allt í samráði við innviðaráðherra. Í áætluninni skal gera grein fyrir ástandi og horfum í þróun byggða í landinu og lýsa markmiðum og stefnu ríkisstjórnarinnar í byggðamálum. Meginmarkmið byggðaáætlunar er að bæta skilyrði til búsetu, nýsköpunar og sjálfbærrar þróunar í öllum landshlutum og efla menntun, menningu, samfélög og samkeppnishæfni byggða og bæja landsins með margvíslegum aðgerðum. Stofnunin var ábyrgðaraðili tíu aðgerða í byggðaáætlun fyrir árin 2018-2024 og samstarfsaðili í mörgum öðrum. Þá tóku starfsmenn þátt í endurskoðun byggðaáætlunar 2022-2036 og mótun fimm ára aðgerðaáætlunar.

Samstarfsverkefni
Mikið og gott samstarf er á milli Byggðastofnunar og landshlutasamtaka sveitarfélaga. Samstarfið er afar mikilvægt þar sem aðilar vinna í sameiningu að þróun byggðar og mannlífs í landsbyggðunum. Byggðastofnun tekur auk þess þátt í ýmsum samstarfsverkefnum á sviði atvinnu- og byggðamála, bæði innlendum og fjölþjóðlegum. Meðal fjölþjóðlegra verkefna eru ESPON, Nordregio og NPA.

Önnur helstu verkefni
– Þar sem framleiðendur fjarri innflutningshöfnum eða mörkuðum glíma við mun hærri flutningskostnað en aðrir, veitir stofnunin þeim sérstaka flutningsjöfnunarstyrki í samræmi við lög nr. 160/2011, auk styrkja til söluaðila olíuvara vegna flutningsjöfnunar til dreifðari byggða.

– Byggðastofnun sinnir eftirliti með póstmálum í samræmi við lög um póstþjónustu nr. 98/2019 en verkefnið var flutt til Byggðastofnunar 1. júlí 2021 með lögum nr. 76/2021. Hlutverk stofnunarinnar er að annast framkvæmd laganna, hafa eftirlit með póstþjónustu, stuðla að samkeppni á póstmarkaði ásamt því að eiga í samstarfi við aðrar eftirlitsstofnanir.

– Brothættar byggðir er verkefni sem hleypt var af stokkunum árið 2012 með það að markmiði að styðja við byggðir og stöðva fólksfækkun í smærri byggðakjörnum.

– Byggðastofnun hefur frá árinu 2013, með breytingum á lögum um stjórn fiskveiða nr. 116/2006, úthlutað og haft eftirlit með sértækum byggðakvóta í viðkvæmum sjávarbyggðum til þess að sporna við viðvarandi fólksfækkun.

– Stofnunin veitir viðurkenningar til framfaraverkefna í byggðum landsins. Eyrarrósin er veitt framúrskarandi menningarverkefnum utan höfuðborgarsvæðisins og Landstólpinn er veittur þeim sem vakið hafa athygli á byggðamálum eða styrkt samfélög í landsbyggðunum. Frá árinu 2015 hefur Byggðastofnun einnig veitt styrki til meistaranema sem vinna að lokaverkefnum á sviði byggðaþróunar.

Lánastarfsemi
Byggðastofnun veitir langtímalán til fjárfestinga fyrirtækja í landsbyggðunum í þeim tilgangi m.a. að bæta búsetuskilyrði í einstökum byggðarlögum og draga úr óæskilegri byggðaröskun. Takmarkað aðgengi atvinnulífs í landsbyggðunum að fjármagni og þá ekki síst lánsfjármagni er þekkt alþjóðlegt vandamál á svæðum sem eiga undir högg að sækja. Útlánastarfsemi á vegum Byggðastofnunar hefur þann megintilgang að leitast við að tryggja atvinnulífi á veikari svæðum landsins lágmarksaðgengi að lánsfé. Í árslok 2021 námu útlán Byggðastofnunar rúmum 20 milljörðum króna og voru lántakar um 450 einstaklingar og fyrirtæki í atvinnurekstri í landsbyggðunum. Fram til ársins 2013 var aðeins einn lánaflokkur í boði hjá Byggðastofnun, almenn lán í íslenskum krónum eða erlendri mynt. Síðan þá hafa fimm lánaflokkar bæst við og þjónustuframboð því aukist verulega. Um er ræða lán til jarðakaupa eða endurbóta í landbúnaði, lán til stuðnings atvinnurekstri kvenna, sérstök lán til nýsköpunarverkefna, græn lán til verkefna sem stuðla að umhverfisvernd og lán til fiskvinnslu eða útgerða í viðkvæmum sjávarbyggðum. Segja má að framboð stofnunarinnar á lánamöguleikum spanni vítt svið og sé vel til þess fallið að þjóna landsbyggðunum með fjölbreyttu og góðu aðgengi að lánsfjármagni á samkeppnishæfum kjörum.